Zasady Prawa Spadkowego obowiązujące w Polsce

Moje doświadczenie zdobyte na przestrzeni ostatnich 25 lat pokazuje, że sprawy spadkowe wydają się proste jedynie z pozoru. W praktyce są jednak często skomplikowane, zawiłe i długotrwałe. Gdy między spadkobiercami pojawiają się spory i sprawa trafia do sądu, to rozprawa o spadek staje się skomplikowana. Stąd, aby uniknąć problemów, warto zwrócić się do adwokata po pomoc, choćby po to, żeby wyjaśnić podstawowe zagadnienia prawa spadkowego.

Testament za życia - kiedy warto o nim pomyśleć?

Na długo przed tym, nim sprawa spadkowa po nas trafi do sądu, warto zastanowić się, czy nie powinniśmy spisać testamentu. Najpopularniejsze są testamenty własnoręczne i testamenty notarialne. W jednym i drugim wypadku podczas sporządzania testamentu warto zasięgnąć porady prawnej. Po pierwsze przyda się po to, by testament odzwierciedlał faktycznie naszą ostatnią wolę. Po drugie, by był ważny i wywarł zamierzony skutek. Jeśli chodzi o testament własnoręczny, to musi zostać napisany w całości (począwszy od daty, przez całą treść, a skończywszy na podpisie) ręką testatora, czyli osoby, która chce spisać swoją ostatnią wolę.

Choć testament nie musi być tym słowem zatytułowany, to jednak rozwiewa ono wszelkie wątpliwości dotyczące dziedziczenia i dlatego warto go użyć. Najważniejsze by z treści testamentu wynikała wola zapisania majątku na rzecz danej osoby po naszej śmierci. Z kolei niespełnienie warunku własnoręczności całego testamentu (np. napisanie treści na komputerze), powoduje, że będzie to testament nieważny. Warto również pamiętać, że testament może być w każdym czasie odwołany lub zmieniony.

O testamencie można pomyśleć niemal w każdym wieku. Kiedy jesteśmy odpowiedzialni za członków rodziny lub gdy prowadzimy biznes i chcemy uniknąć potencjalnych konfliktów po naszym odejściu, dobrze uregulować kwestie dziedziczenia spadku po nas. Dobrym przykładem odpowiedniego podejścia może być postawa polskiego podróżnika Aleksandra Doby, który jako pierwszy człowiek w historii samotnie przepłynął kajakiem Ocean Atlantycki.

Aleksander Doba: „Jestem realistą i wiem, że gdyby coś mi się stało na środku oceanu, pomoc nie nadeszłaby szybko. Dlatego, gdy wypływam, to staram się mieć wszystkie życiowe sprawy uporządkowane. Żadnych długów, zobowiązań. Z drugiej strony- skąd pewność, że gdy rozmawiamy z przyjacielem przy piwie w lokalu, to nie jest nasze ostatnie spotkanie?”

Warto podkreślić, że nie trzeba prowadzić wyczynowego trybu życia, aby zabezpieczyć sprawy związane z ustaleniem zasad dziedziczenia spadku po nas. Czasami wakacyjny wyjazd lub podróż służbowa do sąsiedniego miasta mogą być ostatnią podróżą. Aleksander Doba odszedł 23 lutego 2021 w wieku 75 lat zdobywając największy szczyt Afryki - Kilimandżaro.

Jak skutecznie wydziedziczyć dziecko lub innego członka rodziny?

W życiu różnie się układa. Może zdarzyć się tak, że z różnych względów chcemy wydziedziczyć dziecko lub innego członka rodziny. Co wówczas zrobić? Potocznie wydziedziczenie tłumaczy się jako pozbawienie praw do spadku, jednak sprawa nie jest taka prosta. Zgodnie z kodeksem cywilnym, wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku. Ta niejednoznaczność przepisów spowodowała, że powstał spór, czy należy ten przepis rozumieć dosłownie, czy szerzej. Przeważa pogląd, że wydziedziczenie to jednak pozbawienie praw do dziedziczenia spadku w ogóle. Skoro spadkodawca chciał pozbawić nawet zachowku, to tym bardziej chciał pozbawić spadku co do zasady.

O samym zachowku mowa będzie poniżej, jednak już teraz wspomnieć należy, że nie każdemu spadkobiercy ustawowemu się on należy. Zatem po pierwsze wydziedziczyć można tylko te osoby, którym przysługuje roszczenie o zachowek. Po drugie wydziedziczenie musi nastąpić w testamencie. Wydziedziczając uprawnionego, należy wskazać przyczynę wydziedziczenia (przynajmniej jedną z katalogu ustawowego). Po czwarte wydziedziczenie nie obejmuje zstępnych osoby wydziedziczonej. Zatem jeżeli chcemy wydziedziczyć również wnuki (ewentualnie prawnuki), musimy o tym odrębnie napisać w testamencie. Żeby zatem skutecznie i z całą pewnością pozbawić spadkobiercę ustawowego jakichkolwiek praw do dziedziczenia spadku, w tym i do zachowku, należy poza wydziedziczeniem dokonać jeszcze innych czynności. Klasycznym wyjściem będzie powołanie innej osoby do dziedziczenia. Są jednak również inne możliwości, których wykorzystanie zależy od indywidualnej sytuacji.

Czym jest umowa zrzeczenia się dziedziczenia?

Jednym ze sposobów pozbawienia spadkobiercy ustawowego jakichkolwiek praw do przyszłego spadku, jest zawarcie z nim umowy zrzeczenia się dziedziczenia spadku. Umowę tę zawiera przyszły spadkodawca ze swoim spadkobiercą ustawowym. Zrzeczenie się dziedziczenia wymaga formy aktu notarialnego. Umowa ta może zostać uchylona, jednak jedynie przez zgodne oświadczenie obu stron również w formie aktu notarialnego. Umowa co do zasady swym skutkiem obejmuje również zstępnych (wnuki, prawnuki) zrzekającego się spadku, choć strony mogą umówić się inaczej. Spadkobierca zrzekający się spadku traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy).

Na czym polega dziedziczenie spadku z ustawy?

Co do zasady dziedziczą dzieci i małżonek, przy czym małżonek nie mniej niż 1/4 spadku. Jeżeli spadkodawca nie miał dzieci (małżeńskich, pozamałżeńskich, przysposobionych), to małżonek odziedziczy połowę spadku. Drugą połowę odziedziczą rodzice zmarłego. Jeżeli rodzice zmarli wcześniej, dziedziczyć będzie rodzeństwo spadkodawcy i odpowiednio ich potomkowie. Małżonek będzie dziedziczyć cały spadek z ustawy, jeżeli brak jest rodziców zmarłego, jego rodzeństwa i ich zstępnych.

Z kolei, jeżeli zmarły nie pozostawał w związku małżeńskim ani nie miał dzieci, cały spadek przypada rodzicom. Jeśli rodzice zmarli wcześniej to rodzeństwo dziedziczy spadek, a jeżeli już nie żyją to ich zstępnym. Gdy nie ma nikogo z wyżej wymienionych gałęzi rodziny, to spadek dziedziczą dziadkowie i ich zstępni. Dziadkowie dziedziczą jednak spadki otwarte od 28.06.2009 r. (wcześniej otwartych spadków dziadkowie nie odziedziczą, co wynika z nowelizacji kodeksu cywilnego, która weszła w życie w tym dniu). W przypadku braku jakichkolwiek krewnych (wymienionych powyżej) spadek w może odziedziczyć pasierb, a jeżeli i jego brak to gmina ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego.

Spadek w sądzie czy u notariusza?

Od dłuższego już czasu wiele spośród czynności dotyczących spadku można przeprowadzić nie tylko w sądzie, ale i u notariusza. Najpopularniejsze jest oczywiście notarialne odrzucanie spadku, jest bowiem zdecydowanie szybsze. A w tej akurat sprawie szybkość jest najważniejsza. Inne sprawy zaliczane do spadkowych częściej jednak trafią do sądu.

Kiedy spadkobierca nabywa spadek? 

Nabycie spadku następuje z mocy prawa z chwilą „otwarcia spadku”, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy. Stan ten jednak przez 6 miesięcy jest niejako w zawieszeniu. O tym, jak liczyć owe 6 miesięcy mowa będzie poniżej. W tym terminie można bowiem złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku wprost, przyjęciu z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku.  Spadkobierca może przyjąć lub odrzucić spadek na następujących zasadach:

• Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

W wypadku spadków otwartych począwszy od 18.10.2015 r., jeżeli w terminie wspomnianych 6 miesięcy spadkobiercy nie złożą żadnego oświadczenia, to oznacza, że przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Znaczy to tyle, że za długi spadkowe odpowiadają do wysokości wartości aktywów spadku. Choć odpowiadają tylko do wysokości wartości aktywów spadku, to jednak odpowiedzialność tę ponoszą całym swoim majątkiem, a nie tylko majątkiem odziedziczonym.

• Odrzucenie spadku

Jeżeli spadkobierca nie chce w ogóle dziedziczyć, musi złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku. Oświadczenie należy złożyć w terminie 6 miesięcy od chwili dowiedzenia się o powołaniu do spadku. Chwilą tą będzie śmierć spadkodawcy, jednak od zasady tej jest wiele wyjątków. Dla osoby powołanej do dziedziczenia w testamencie, a która o tym nie wiedziała, chwilą tą będzie dopiero dzień, w którym dowiedziała się o tym testamencie.

Spadkobierca z dalszego kręgu dziedziczących pomimo tego, że wie o śmierci spadkobiercy i nawet był na jego pogrzebie, to o tytule powołania do spadku może dowiedzieć się nawet po kilku latach. Zostanie on powołany do dziedziczenia dopiero po tym, jak inni spadkobiercy (z wcześniejszych kręgów) odrzucą spadek. Z uwagi na stosunkowo krótki termin, oświadczenia te zwykle składa się przed notariuszem. Nie można nikogo zmusić do deklaracji o przyjęciu spadku.

• Stwierdzenie nabycia spadku

Sprawa o stwierdzenie nabycia spadku jest jedynie urzędowym potwierdzeniem tego, kto spadek nabył już z chwilą jego otwarcia, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy. Sprawa ta jest jednak niezwykle istotna i konieczna do przeprowadzenia, gdy w skład spadku wchodzi np. nieruchomość, samochód, czy oszczędności zgromadzone w banku. Postępowanie można przeprowadzić u notariusza, ale często niezbędne okaże się przeprowadzenie spadku w sądzie. Najczęściej będzie to konieczne, gdy spadkobiercy nie mają ze sobą kontaktu, nie wiedzą, gdzie pozostali mieszkają lub są ze sobą skłóceni. Inne typowe przykłady, to gdy spadkobierców ustawowych jest wielu lub gdy któryś ze spadkobierców ustawowych mieszka za granicą i nie może albo nie chce do Polski przyjechać.

Prawo spadkowe daje także możliwość dziedziczenia przez dzieci jeszcze nienarodzone. Jeżeli dziecko w chwili otwarcia spadku było już poczęte, może być spadkobiercą, pod warunkiem, że urodzi się żywe. Dziecko, które urodzi się już po śmierci spadkodawcy, może zatem być spadkobiercą zarówno ustawowym, jak i spadkobiercą testamentowym, a także zapisobiercą. Jak słusznie wskazano w orzecznictwie, dziecko poczęte na chwilę otwarcia spadku jest również uprawnione do zachowku, jeżeli urodzi się żywe.

• Czy można dokonać podziału spadku?

Jeżeli jest co najmniej dwóch spadkobierców, lecz nie mogą dojść do porozumienia, jak odziedziczonym spadkiem się podzielić, to konieczny będzie sądowy dział spadku. W sprawie o sądowy dział spadku, rozliczeniu mogą podlegać również inne roszczenia, poza podziałem samych aktywów spadkowych. Z reguły są skomplikowane zagadnienia. Ważne jest dobre przeanalizowanie wszystkich przysługujących roszczeń, tak by sprawę przeprowadzić kompleksowo. Dlatego, jeśli zajdzie konieczność podziału przynależnego spadku warto zasięgnąć porady w kancelarii notarialnej. W przypadku, gdy strony są zgodne np. co do spadku, sprawę szybciej załatwimy u notariusza. Nawet gdy spadkobiercy są zgodni, ale sprawa będzie finalizowana przez sąd, potrwa znacznie dłużej.

Co to jest zachowek?

Zachowek to roszczenie przysługujące jedynie dzieciom, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, o ile powołani byliby do dziedziczenia z ustawy. Jest to roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej połowie (a w niektórych wypadkach 2/3) wartości udziału spadkowego, który by się należał uprawnionemu z ustawy. Roszczenie to przysługuje jednak jedynie wtedy, gdy uprawniony nie otrzymał już należnego mu zachowku. Uprawniony do zachowku może go otrzymać w formie:

• darowizny od spadkodawcy,
• powołania do spadku,
• w postaci zapisu.

Czym się różni spadek od darowizny?

Skutki dokonania darowizny na rzecz spadkobiercy ustawowego mają wpływ nie tylko na dział spadku, ale również na możliwość domagania się zachowku. Darowizny muszą zostać przeliczone co do wartości. Co do zasady zostaną doliczone do spadku, a następnie zaliczone czy to na schedę spadkową, czy to na należny zachowek.

Czy w Polsce trzeba zapłacić podatek od spadku?

Wiele osób się dziwi, że pierwsza grupa podatkowa jest objęta podatkiem. W końcu to są najbliższe osoby i nie trzeba płacić podatku od darowizny od rodziców, dzieci czy dziadków. I faktycznie, tak jest, ale nie do końca. Z grupy pierwszej wyróżnia się tak zwaną grupę 0, która zawiera małżonka, zstępnych i wstępnych, a także macochę i ojczyma oraz rodzeństwo. Podatek od darowizny od rodziców i innych bliskich powinno się zapłacić, ale jeśli spełnisz odpowiednie warunki, następuje zwolnienie od tego podatku. Dotyczy to tylko grupy podatkowej 0. Jeśli zgłosisz urzędowi skarbowemu majątek nabyty w drodze spadku na formularzu SD-Z2 w ciągu 6 miesięcy od nabycia darowizny, nie musisz płacić podatku. W przypadku spadku masz 6 miesięcy od momentu, kiedy dowiedziałeś się o nabyciu spadku.

Uporządkowanie spraw spadkowych - wsparcie adwokata

Prawo spadkowe obejmuje wiele zagadnień i sytuacji, a każda sprawa różni się od poprzedniej. Wpływ na przebieg postępowania ma wiele elementów, a wśród nich dominuje czynnik ludzki. Sprawy wyglądają zupełnie inaczej kiedy spadkobiercy współpracują ze sobą, a inaczej, gdy pojawiają się pomiędzy nimi konflikty. W obu wypadkach, przy porządkowaniu spraw spadkowych, bezcenne okazuje się wsparcie prawnika, który pomoże uporać się z zawiłościami prawa spadkowego. Nigdy nie wiadomo kiedy nadejdzie kres życia, dlatego niezależnie od wieku, warto zatroszczyć się o testament.

Chcesz uregulować swoje sprawy spadkowe lub spisać testament i potrzebujesz wsparcia? Zachęcam do kontaktu z moją Kancelarią Prawa Spadkowego i Mediacji, zlokalizowaną w Częstochowie- chętnie pomogę.